بازیابی بن‌مایه‌ و سیر تحول نقش عقاب دوسر در هنر ایران از دورۀ باستان تا سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکدۀ هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

2 دانشیار دانشکدۀ هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

چکیده

در تمدن‌های باستانی هم‌چون ایران و بین‌النهرین، نقش عقابی دیده می‌شود که دارای دوسر-به سمت راست و چپ متمایل گشته- و با بال‌های گشوده است. تداوم به‌کارگیری این نقش تا دورۀ اسلامی در ایران و آناتولی باعث شد تا به‌عنوان نماد ملی، در دورۀ سلجوقیان مطرح شود. این نقش نشان‌دهندۀ تسلط بر غرب و شرق و مفهوم ضمنی قدرت و پادشاهی است. منابع موجود، بن‌مایۀ این نقش را به تمدن هیتی‌ها در هزارۀ دوم ق.م منسوب و آن‌ را تحت‌تأثیر هنر بین‌النهرین می‌دانند، درحالی‌که در هنر ایران دارای پیشینۀ بسیار کهن‌تری است. بررسی و تحلیل این نقش با توجه به اهمیت امروزۀ آن به‌عنوان نمادی بین‌المللی، انتساب پیشینۀ آن به دیگر تمدن‌ها در منابع و مفاهیم نهفته در این نقش؛ ضرورت مطالعه آن ‌را دوچندان کرده است. هدف این پژوهش، ریشه‌یابی و یافتن سیر تحول و تطور نقش فرم و محتوای عقاب دوسر در هنر ایران باستان تا دورۀ سلجوقی است. هم‌چنین شناسایی عوامل مهم در ترسیم این نقش در هنر ایران، هدف دیگر پژوهش است که برای نخستین‌بار در منابع داخلی و خارجی انجام می‌پذیرد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای-اسنادی انجام پذیرفته است. یافته‌ها نشان داد که این نقش، برای نخستین بار در هزارۀ چهارم ق.م در ایران و در سفال تل‌باکون-یک هزارۀ قبل‌ از هنر بین‌النهرین- دیده شده است. حضور اساطیر، مذاهب و آیین‌های کهن ایرانی، باورهای عامیانه به شاه، ادبیات به ویژه شاهنامه از دلایل حضور این نقش در هنر پیشااسلامی ایران و تداوم آن تا دورۀ اسلامی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Retrieving the Motif and Evolution of the Double-Headed Eagle in Iranian art from Ancient to Seljuk Period

نویسندگان [English]

  • Mohammad Motevalli 1
  • Khashayar Ghazizadeh 2
  • Morteza Afshari 2
1 Ph.D. Student in Comparative and Analytical History of Islamic Art, Faculty of Arts, Shahid University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Arts, Shahid University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In ancient civilizations such as Iran and Mesopotamia, an eagle figure can be seen, which has two heads - inclined to the right and left - and with open wings. The continued use of this motif until the Islamic period in Iran and Anatolia made it emerge as a national symbol in the Seljuk period. This motif represents the dominance of the West and the East, and the implied concept of power and kingship. Available sources attribute this motif to the Hittite civilization in the second millennium BC and consider it influenced by Mesopotamian art, while it has a much older history in Iranian art. Today, due to the importance of this motif as an international symbol, as well as the attribution of the background of this motif in the available sources to other civilizations and the concepts hidden in it, the need to investigate and analyze this motif has become more important. The purpose of this research is to find the roots and evolution of the motif of the form and content of the double-headed eagle in the art of ancient Iran until the Seljuk period. Also, identifying the important factors in drawing this motif in Iranian art is another goal of the research, which is done for the first time in Iranian and international sources. This research has been carried out by descriptive-analytical method and by referring to library-documentary sources. The findings showed that this motif was seen for the first time in the 4th millennium BC in Iran and in the pottery of Tal Bakun - a millennium before the Mesopotamian art. The presence of ancient Iranian myths, religions and rituals, popular beliefs about the king, literature, especially the Shahnameh, are among the reasons for the presence of this motif in the pre-Islamic art of Iran and its continuation until the Islamic period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ancient Iran
  • Seljuks
  • Double-headed eagle
  • Islamic art
 اثنی‌عشری، عاطفه. (۱۴۰۰). مقایسۀ تطبیقی فرم‌شناسی و نمادشناسی نقوش پرنده بر روی سفال‌های پیش از تاریخ و سفال‌های دورۀ اسلامی در ایران. هنرهای صناعی ایران، 4 (۲)، ۱۶۳-۱۷۷.
بلخاری‌قهی، حسن. (۱۳۹۹). سیمرغ اوستایی، سیمرغ اشراقی (پژوهشی در ریشه‌شناسی تاریخی «سیمرغ» در حکمت اسلامی-ایرانی). تاریخ فلسفه، 10 (4)، ۷۷-۹۸.
پرادا، ادیت. (۱۳۸۳). هنر ایران باستان (ترجمۀ یوسف مجیدزاده). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پروان، حمیده و رضایی دشت‌ارژنه، محمود. (۱۳۹۸). بررسی تحلیلی تطبیقی اسطوره‌های پرواز (کی‌کاووس، نمرود، ووئی، ایکاروس و اتنه). پژوهشنامه ادب حماسی، 15 (1)، ۹۳-۱۱۸.
پوپ، آرتور اپهام. (۱۳۸۰). شاهکارهای هنر ایران. اقتباس و نگارش: پرویز ناتل‌خانلری. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
پوپ، آرتور آپهام و اکرمن، فیلیپس. (۱۳۸۷). سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز (ترجمۀ سیروس پرهام). ج. 6. فرش و فرشبافی، فلزکاری، هنرهای فرعی، ارایه‌ها و موسیقی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پورداوود، ابراهیم. (۱۳۴۷). یشت‌ها. ج. ۱ و۲. تهران: طهوری.
جابز، گرترود. (1370). سمبل‌ها، کتاب اول، جانوران (ترجمۀ محمدرضا بقاپور). تهران: مترجم.
جعفری، سعیده. (1381). فر و نمادهای آن در هنر ساسانی. کتاب ماه هنر، (45 و46)، 148-198.
حاتم، غلامعلی. (۱۳۷۴). نقش و نماد در سفالینه‌های کهن ایران. فصلنامه هنر، (28)، 355-378.
حدیدی، الناز؛ دادور، ابوالقاسم و اکبری، عباس. (1388). رمزاندیشی ایرانیان باستان در خصوص نقش‌مایۀ عقاب و انعکاس آن روی برخی مصنوعات. نقش‌مایه، 2 (3)، ۷-۲۰.
حسین‌آبادی، زهرا. (1395). بررسی نقوش جانوری و «جانوران ترکیبی» در آثار سنگی تمدن جیرفت. هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 21 (1)، 9-21.
خسروی، الهه. (۱۳۹۱). بررسی نقوش و اشکال پرنده در هنر ایران باستان. نقش‌مایه، 5 (11)، ۶۹-۸۴.
دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام. (١٣٨١). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای هند در عهد باستان. تهران: دانشگاه الزهرا.
دوبوکور، مونیک. (1373). رمزهای زندۀ جهان. تهران. نشر مرکز.
روح‌فر، زهره. (۱۳۸۰). نگاهی بر پارچه‌بافی دوران اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری انتشارات سمت.
شمس‌آبادی، سمیه. (۱۳۹۰). مطالعۀ تطبیقی اسطورۀ ارباب حیوانات در هنر فلزکاری لرستان و ظروف سنگی جیرفت (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی‌ارشد پژوهش هنر). دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.
صحت‌منش، رضا. (1398). خوانش توتمی نقوش جانوری تمدن حوزۀ هلیل‌رود جیرفت (هزارۀ سوم ق. م). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (نامۀ باستان‌شناسی)، 9 (20 )، 55-74.
فربود، فریناز و پورعزیزی برواتی، سمانه. (1396). تأثیر منسوجات دوران آل‌بویه و سلجوقی بر اسپانیای اسلامی (مطالعۀ موردی: منسوجات دوران مرابطون و موحدون). هنرهای زیبا، 22 (2)، 89-102.
فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۹۳). شاهنامه (به کوشش جلال خالقی مطلق). ج. ۷. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. 
کوپر، جی.سی. (۱۳۸۶). فرهنگ مصور نمادهای سنتی (ترجمۀ ملیحه کرباسیان). تهران: فرشاد.
مجیدزاده، یوسف. (۱۳۸۲). جیرفت کهن‌ترین تمدن شرق. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مکداول، الگروو. (۱۳۷۴). «نساجی» در هنرهای ایران زیر نظر دبلیو فریه (ترجمۀ پرویز مرزبان). تهران: فرزان.
مک‌کال، هنریتا. (1375). اسطوره‌های بین‌النهرین (ترجمۀ عباس مخبر). تهران: مرکز.
ملک، مهرداد و مختاریان، بهار. (۱۳۹۱). آیکونوگرافی نماد عقاب و مار در آثار جیرفت (هزارۀ سوم قبل از میلاد). انسان‌شناسی، 10(17)، ۱۶۳-۱۹۵.
ملک‌زاده بیانی، ملکه. (1362). تاریخ مهر در ایران. تهران: یزدان.
یاحقی، محمدجعفر. (۱۳۹۶). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
Alexander, R. L. (1986). The Sculpture and Sculptors of Yazilikaya. Newark: University of Delaware Press.
Chariton, J. D. (2008). Function of the Double-Headed Eagle at Yazilikaya. B.A of Arts in Archaeologyical Studies. Madison: University of Wisconsin.
Chariton, J. D. (2011). “The Mesopotamian Origins of the Hittite Double-Headed Eagle”. UW-L Journal of Undergraduate Research, (14), 1–13.
Frankfort, H. (1939). Cylinder Seals: a documentary essay on the art and religion of the ancient Near East. London: Macmillan.
Göksu, E. (2016). Çift başli kartal ve selçuklular. Selçuk üniversitesi selçuklu araştirmalari dergisi, (5), 117-141.
Golan, A. (2003). Prehistoric religion: mythology, symbolism. Jerusalem: Ariel Golan.
İlden, S. (2012). Türk ikonografisinde kartal motifi. Problems of Engineering Graphic and Professional Education. Scientific Pedagogical Journal, (15), 42-53.
Lurker, M. (1983). Adler und Schlange Tiersymbolik im Glauben und Weltbild der Völker. Tübingen: Wunderlich.
Özel, N. (2018). Grafik Bir Sembol Olarak Anadolu Selçuklularinda Çift Başli Kartal. Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 8 (3), 551-559.
Özgan, R. (2020). Antik Çağ’dan Günümüze Çift Başlı Kartal: Anlamı, Yorumu ve Propagandası Double-Headed Eagle from Antiquity to Present: Its Meaning, Interpretation and Propaganda. Arkhaia Anatolika, (97).
Peker, A. (1989). Uzay. The Double-Headed Eagle of the Seljuks: A Historical Study, M. A thesis of Art history. İstanbul: Boğaziçi University.
Popović, B. (2009). Imperial Usage of Zoomorphic Motifs on Textiles: the Two-Headed Eagle and the Lion in Circles and Between Crosses in the Late Byzantine Period. IKON, Journal of Iconographic Studies, (2), 127-136.
Porada, E. (1993). Why Cylinder Seals? Engraved Cylindrical Seal Stones of the Ancient Near East. Fourth to First Millennium B.C. The Art Bulletin, (4), 563–582.
Potts, D. T. (1999). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge: Cambridge University Press.
Uykur, R. (2013). Artuklu Türkmenleri’nin Sikkelerinde Mitolojik Bir Yaratık: “Çift Başlı Kartal”. Seleucia, (3), 137-158.