مقدمه‏ ای بر فرضیۀ سُقایۀ ربع‏ رشیدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد باستان‌‏شناسی، کارشناس پروژۀ بین‏‌المللی ربع‏‌رشیدی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

2 دکترای باستان‏‌شناسی، سرپرست پروژۀ بین‏‌المللی ربع‏‌رشیدی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

در گمانه‏زنی‏های باستان‏شناختی سال 1386 جنوب‏شرقی ربع‏رشیدی فضاهایی کشف شده است که هرچند آن‌ها را بازماندة یک گرمابة ایلخانی توصیف و معرفی کرده‏اند، اما کاربری گرمابه هنوز تأیید نشده است؛ بنابراین دربارة ساختار کشف‏شده در گوشة جنوب‏شرقی کاوش‌گاه ربع‏رشیدی این سؤالات و فرضیات مطرح است که کارکرد این ساختار چه بوده است؟ و گاه‌شناسی نسبی آن به کدام سدة تاریخی بازمی‏گردد؟ در تحلیل و تفسیر پژوهش حاضر، دو فرضیة گازرگاه (رختشوی‌خانه) و سُقایه، مقابله و سپس براساس فرضیة سُقایه، قدمت سدة هشتم هجری برای این ساختار پیشنهاد شده است.

شالودة روش‏شناختی این پژوهش بر تاریخ، یعنی بررسی متن الوقفیّة الرشیدیّه و دیگر منابع اولیة دورة ایلخانی، و هم‌چنین بررسی تطبیقی ساختار رایج گرمابه‏های سده‏های اسلامی، سُقایه و گازرگاه استوار است؛ بنابراین پس از تحلیل ویژگی‏های فنی، فیزیکی و معماری و فضاسازی‏ اثر موضوع مطالعه، در گام دوم، ضمن استخراج اطلاعات مرتبط با بناهای ربع‏رشیدی و بالاخص بناهای مرتبط با دو فرضیة گازرگاه و سُقایه از منابع تاریخی ایلخانی و بالاخص وقف‏نامة ربع‏رشیدی، این اطلاعات با اطلاعات حاصل از مرحلة معماری تطبیق داده می‏شود. در گام سوم نیز اطلاعات مستخرج از دو مرحلة پیشین، تاریخ و معماری، با اطلاعات باستان‏شناختی تطبیق داده می‏شود تا نتیجة نهایی حاصل شود.

 ابتنای شواهد تاریخی و معماری بر منطق قیاس محتمل، فرضیة سُقایة رشیدیه را بیش‌تر قریب به صدق می‌داند؛ آن‌گاه، با توجه به متن الوقفیّة الرشیدیّه، گاه‏شناسی نسبی این ساختار به دورة ایلخانی و نیمة اول سدة هشتم هجری قمری می‏رسد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Introduction to the Hypothesis of SOQĀYA of Rabʿ- e Rashidi

نویسندگان [English]

  • Naghmeh Jamshidi Gholdori 1
  • Bahram Ajorloo 2
1 M.A. in Archaeology, Team Member of the International Project of Rabʿ-e Rashidi, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
2 Ph.D. in Archaeology, Director of the International Project of Rabʿ-e Rashidi, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

In the archaeological test soundings of 2007, spaces have been discovered in the southeast of Rab’-e Rashidi, which, although they have been described and introduced as the remnants of an Ilkhanid bath, but the use of that has not been confirmed yet. Therefore, these questions and hypotheses are raised about the structure discovered in the southeast corner of the Rab’-e Rashidi, what was the function of this structure? And its relative chronology goes back to which century? In the analysis and interpretation of the present research, two hypotheses of Gazargah (laundry) and Soqaya, confrontation, and then based on the hypothesis of Soqaye, the date of the 14th century is proposed for this structure.Methodology: The methodological foundation of this research is based on history, i.e. the study of the al-Waqfiyya al-Rashidiyya and other early sources of the Ilkhanid period, as well as the comparative study of the common structure of bathes in the Islamic centuries, Soqaya and Gazargah; Therefore, after analyzing the technical, physical and architectural characteristics and space-making of the subject of the study, in the second step, while extracting information related to Rab’-e Rashidi buildings and especially the buildings related to the two hypotheses of Gazargah and Soqaya from the historical sources of Ilkhanids and especially the al-Waqfiyya al-Rashidiyya. This information is matched with the information obtained from the architectural stage. In the third step, the information extracted from the previous two stages, history and architecture, is matched with archaeological information to obtain the final result. Conclusion: The historical and architectural evidence based on the logic of abduction, considers the hypothesis of Soqaya of Rashidiyya more close to the realty; Then, according to the al-Waqfiyya al-Rashidiyya, the relative chronology of this structure reaches the Ilkhanid period and the first half of the 14th century AH.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ilkhanid period
  • Rab’-e Rashidi
  • Soqaya of Rashidiyya
  • Gazargah of Rashidiyya
  • The bath of Rashidiyya
  • آجورلو، بهرام. (1392). رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه‌های معماری تبریز عهد ایلخانی. تاریخنامة ایران بعد از اسلام، 4 (7)، 1-23.

    • آجورلو، بهرام. (1396). گزارش فصل اول پژوهش‏های باستان‏شناختی و مرمتی ربع‏رشیدی گروه پژوهشی بین‏المللی ایران و آلمان رشیدیة تبریز. بایگانی پایگاه پژوهشی ملی ربع‏رشیدی تبریز. تهران: وزارت میراث ‏فرهنگی گردشگری و صنایع‏دستی.
    • آجورلو، بهرام. (1397). گزارش فصل دوم پژوهش‏های باستان‏شناختی و مرمتی ربع‏رشیدی گروه پژوهشی بین‏المللی ایران و آلمان رشیدیة تبریز. بایگانی پایگاه پژوهشی ملی ربع‏رشیدی تبریز. تهران: وزارت میراث‏ فرهنگی گردشگری و صنایع‏دستی.
    • آجورلو، بهرام. (1398). گزارش فصل سوم پژوهش‏های باستان‏شناختی و مرمتی ربع‏رشیدی گروه پژوهشی بین‏المللی ایران و آلمان رشیدیة تبریز. بایگانی پایگاه پژوهشی ملی ربع‏رشیدی تبریز. تهران: وزارت میراث ‏فرهنگی گردشگری و صنایع‏دستی.
    • آجورلو، بهرام. (1399). کاوش‏های باستان‏شناختی پروژة بین‏المللی ربع‏رشیدی؛ میراث فرهنگی خواجه رشیدالدین فضل‏الله همدانی (ویرایش احمد مرتاضی). مجموعة مقالات برگزیدة اولین همایش بین‏المللی بزرگداشت خواجه رشیدالدین فضل‏الله همدانی با محوریت وقف و علم‏الادیان. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، 182-161.
    • آجورلو، بهرام؛ فوکس، کریستیان و مرادی، امین. (1397). رهیافت‏های نوین پژوهشی به ربع‏رشیدی تبریز 1396. (ویرایش روح ا... شیرازی)، مجموعة مقالات کوتاه گزارش‌های شانزدهمین گرده‌همایی سالانة باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، 43-39.
    • آجورلو، بهرام؛ کورن، لورنز و فوکس، کریستیان. (1398). دومین فصل کاوش بین‌المللی ربع‏رشیدی تبریز 1397. (ویرایش روح ا... شیرازی)، مجموعة مقالات کوتاه گزارش‌های هفدهمین گرده‌همایی سالانة باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، 15-11.
    • خالقی، ندا. (1400). حفاظت و مرمت بخشی از لایه‌های اندود در سازة موسوم به حمام متعلق به مجموعة ربع‏رشیدی تبریز (پایان‌نامة منتشرنشدة کارشناسی مرمت آثار تاریخی). تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
    • روح‌انگیز، لاله. (1386). گزارش فصل سوم کاوش باستانشناسی محوطة ربع‏رشیدی. بایگانی ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، ایران.
    • کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد. (1348). تاریخ اولجایتو (ویرایش مهین همبلی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • مستوفی، حمدالله بن ابی بکر حمدالله. (1396). نزهت القلوب (ویرایش میرهاشم محدث ارموی). تهران: انتشارات سفیر اردهال.
    • مومنی، کوروش؛ طبیانی، مروارید و حق‌نگهدار، سارا. (1392). بنای تاریخی رختشوی‌خانة زنجان. سومین همایش ملی معماری داخلی و دکوراسیون. اصفهان، ایران.
    • همدانی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله. (1356). الوقفیّة الرشیدیّه به خط الواقف فی بیان شرائط امور الوقف و المصارف (وقفنامة ربع‏رشیدی (ویرایش مجتبی مینوی). ایرج افشار و عبدالعلی کارنگ، تهران: انجمن آثار ملی ایران.
    •  
    • Ajorloo, B. & Moradi, A. (2020) An analytical approach to the function and date of the southern great tower of Rabʿ-e Rashidi Tabriz. Bagh-e Nazar, 17 (85), 45‒56.
    • Evans, H. (1994). Water Distribution in Ancient Rome: The Evidence of Fronties. AnnArbor: University of Michigan Press.
    • Kleiss, W. (2015). Geschichte der Architektur Iran. Berlin: DAI.
    • Ladyman, J. (2002). Understanding the Philosophy of Science. London: Routledge.
    • Mays, L. (2010). Ancient Water Technologies. New York: Springer.
    • Roshan, M. & Ajorloo, B. (2018). The analytical revisiting of the structure known as Ilkhanid bathhouse in Rabʿ-e Rashidi, Tabriz. Bagh-e Nazar, 15 (68), 5‒14.
    • Wilson, A. (2001). Urban Water Storage, Distribution, and Usage. In A. O. Koloski-Ostrow (ed.), Water Use and Hydraulics in the Roman City, 83–96 (Archaeological Institute of America, Colloquia and Conference Papers, 3). Dubuque: Kendall/ Hunt.