پژوهشی در سیر تحول تاریخی بقعۀ الراشد بالله در اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ هنر جهان اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

تحول و دگردیسی اماکن و بناهای آیینی در دین جدید و تداوم باورهای گذشته در قالب‌های نو، امری مرسوم و متداول در جهان است. در ایران نیز بسیاری از بناهای دورة اسلامی مانند مساجد و امامزادگان ریشه در پیش از اسلام دارند. یکی از ابنیة تاریخی مهم و مهجور اصفهان، بقعة تاریخی الراشد بالله یا امامزاده شاهزاده حسین (ع) متعلق به قرن ششم هجری و مقارن سلطنت سلجوقیان است. این بنا در محلة شهرستان (جی)، از قدیمی‌ترین محلات اصفهان با سابقة پیش از اسلام، قرار دارد. در خصوص تاریخچه و هویت افراد مدفون در این بنا، تناقضات و ابهامات زیادی وجود دارد. این پژوهش با معرفی و یافتن روند رویکرد تاریخی  بنا بر مبنای اسناد و شواهد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی در پی پاسخ به این پرسش است که آیا این بنا ریشه‌ای در دوران پیش از اسلام دارد و همچنین با استناد به دلایل و اسناد معتبر برای شناسایی هویت افراد مدفون تلاش می‌‌کند. در این پژوهش بنیادین و کاربردی، روش تحقیق توصیفی، تحلیلی و تاریخی است و اطلاعات گردآوری‌شده به شیوة‌ کتابخانه‌ای و میدانی با روش استقرایی تحلیل می‌شود. بر مبنای نتایج پژوهش، در مکان بنای فعلی، ابتدا معبد مهر و آناهیتا و سپس بنای آیینی زرتشتی وجود داشته که با خراب‌شدن آن در زمان حملة اعراب به ایران، در قرن دوم و سوم هجری مسجدی مستحکم به‌جای آن ساخته می‌شود. در قرن ششم خلیفه الراشد بالله در اصفهان کشته و در قسمت شمالی مسجد مدفون می‌شود. در همین قرن مسجد، مناره و گنبدی برای مقبره خلیفه ساخته می‌شود که مسجد و مناره در قرن‌های بعدی تخریب شده و تنها بنای مقبره بر جای مانده است. هویت فرد مدفون در بنا نیز به نظر می‌رسد مربوط به خلیفه الراشد بالله و یکی از نوادگان امام حسن (ع) به نام شاهزاده حسین باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation of the Historical Evolution of Al-Rashid Bi’llah Mausoleum in Isfahan

نویسنده [English]

  • Taha Sanizadeh
M.A. Student, History of Islamic Art, Department of Advanced Studies in Art, Faculty of Visual Arts, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

It is commonplace for new religions to transform a place of worship while maintaining traditional beliefs in revised forms. Many structures from the Islamic era, such as mosques and Imamzadehs, were built in Iran, however many of them had pre-Islamic origins. The historical mausoleum of Al-Rashid bi’llah or Imamzadeh Prince Hossein, which dates to the sixth century AH and coincided with the Seljuk period, is among the significant, historical, and archaic structures of Isfahan. This building is situated in the Jey neighborhood, one of Isfahan’s oldest neighborhoods with a pre-Islamic origin. There are several contradictions and ambiguities about the history and identity of those buried in this mausoleum. To answer the question of whether this building has pre-Islamic roots, this study aims to introduce the historical process based on the available documents and evidence as well as archaeological findings. It also relies on reliable documents and sound rationales to determine the identity of the buried people.
In this fundamental and applied study, the data gathered through the library research and field methods was examined using the inductive approach. employs a descriptive, analytical, and and analytical methodology and historical approach. According to research findings, the site of the current structure was previously occupied by the Mehr and Anahita Temple and a Zoroastrian religious structure. These structures were destroyed in the Arab invasion of Iran, and a sturdy mosque was erected there in the second and third centuries AH. Caliph Al-Rashid bi’llah was killed in Isfahan in the sixth century and buried in the northern part of the mosque. The Caliph’s mausoleum was constructed in the same century, together with a mosque, a minaret, and a dome. Just the tomb remains after the mosque and minaret were demolished in the centuries that followed. It seems that the people buried in this place are Prince Hussein, a descendant of Imam Hassan (AS), and Caliph Al-Rashid bi’llah.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Rashid bi’llah
  • transformation
  • place of worship
  • Mithraism
  • آرامگاه الراشد بالله. (بی.تا). تاریخ مراجعه: 11/11/1401 .قابل دسترسی در: https://fa.wikipedia.org
  • اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1367). مرآه‌البلدان (به تصحیح عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث). مجموعة سه جلدی، چاپ اول. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
  • جانزاده، علی. (1388). اصفهان قدیم. چاپ اول. تهران: انتشارات جانزاده.
  • جعفریان، رسول. (1384). خوشید جی. چاپ اول. اصفهان: شورای اسلامی شهر خوراسگان.
  • جعفری‌زند، علیرضا. (1381). اصفهان پیش از اسلام. چاپ اول. تهران: آن.
  • جوادی، شهره. (1386). اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه). باغ نظر، 4(8)، 12-22.
  • جوادی، شهره. (1397). اماکن مقدس با پیشینة نیایشگاه مهر. هنر و تمدن شرق، 6(19)، 10-15.
  • حداد عادل، غلامعلی. (1399). دانشنامه جهان اسلام. ج. 19. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.
  • دیولافوآ، ژان. (1393). از قفقاز تا پرسپولیس، سفرنامة مادام دیولافوآ. (ترجمة محمد مجلسی). چاپ اول. تهران: نشر دنیای نو.
  • رضی، هاشم. (1381). تاریخ آیین رازآمیز میترایی. تهران: بهجت.
  • رﻓﯿﻌﯽ ﻣﻬﺮآﺑﺎدی، اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ. (1352). آﺛﺎر ﻣﻠﯽ اﺻﻔﻬﺎن. ﭼﺎپ اول. ﺗﻬﺮان: اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ.
  • صادقی، رضا. (1393). ﻃﺮح ﻣﺮﻣﺖ ﺑﻘﻌﻪ ﻣﻨﺴــﻮب ﺑﻪ اﻟﺮاﺷــﺪ ﺑﺎﷲ اﺻــﻔﻬﺎن و ﺳــﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﺤﯿﻂ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن. ﭘﺎﯾﺎن‌ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ رﺷﺘﻪ ﻣﺮﻣﺖ و اﺣﯿﺎی ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ، داﻧﺸﮑﺪة ﻣﺮﻣﺖ، داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺻﻔﻬﺎن.
  • فلاندن، اوژن. (2536). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران (ترجمة حسین نورصادقی). تهران: انتشارات اشراقی.
  • کامبخش‌فرد، سیف‌الله. (1374). معبد آناهیتا. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  • کشف اسکلت بانوی اشکانی در تپه تاریخی اشرف اصفهان. (1399). تاریخ مراجعه: 25/10/1401. قابل دسترسی در: https://www.irna.ir/news
  • کشف اسکلت دومین بانوی اشکانی در کاوش‌های تپة اشرف اصفهان. (1399). تاریخ مراجعه: 1/10/1401. قابل دسترسی در : https://www.mcth.ir/news/ID/57231 .
  • گودرزی، پروانه. (1396). محلة شهرستان، جایگاه جی و هستة اصلی شهر اصفهان. تاریخ روایی، 2(4)، 62-81.
  • مهدوی، مصلح‌الدین. (1382). ﻣﺰارات اﺻﻔﻬﺎن از ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ) ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺻﻐﺮ1382ﻣﻬﺪوی، ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪﯾﻦ) .ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻟﻘﺎﺋﻢ). اﺻﻔﻬﺎن: اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن.
  • مقدم، محمد. (1385). جستار دربارة مهر و ناهید. تهران: هیرمند.
  • میرفتاح، علی اصغر. (1355). آثار باستانی جی باستان (پی‌گردی مسجد جی). بررسی‌های تاریخی،11(6)، 195-236.
  • همایی، جلال‌الدین. (1390). تاریخ اصفهان (مجلد سلسله سادات و مشجرات و مسطحات، انساب و نسب امام‌زاده‌های اصفهان). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • همایی، جلال‌الدین. (1395). تاریخ اصفهان (مجلد حوادث و وقایع و حکام و سلاطین اصفهان). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • هنرفر، لطف‌الله. (1344). گنجینة آثار تاریخی اصفهان. اصفهان: چاپخانه امامی.
  • هنرفر، لطف‌الله. (1352). آثار تاریخی جی. هنر و مردم، (131)، 24-36.