اعجام و شکل‌گیری خطاطی در اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

2 استاد گروه مطالعات فرهنگی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

در این مقاله کوشش شده تا عوامل و زمینه‌های شکل‌دهنده به خطاطی اسلامی و نحوة پیکریابیِ حروف و ترکیبات از خلال زمینه‌های اجتماعی، متون تاریخی و سنگ‌نوشته‌های قرن اول هجری، شناسایی و تبیین شود. طبق روایت‌های غالب در پژوهش‌های غربی منشأ خط عربی به پیش از اسلام برمی‌گردد، و در شکل حروف از نبطی و در ساختار خطاطانه از سریانی گرفته شده است. این در حالی است که اختلافات طرح‌شده در قرن نخست اسلامی، مهمترین محل و محمل شکل‌دهی به خطاطی بوده و مسائل اختلافی در بدو اسلام، به‌خصوص در مورد قرآن، نیازمند راهکارهایی برای حل‌وفصل بوده‌اند که از دل آنها بخش مهمی از علوم، قواعد و قوانین اسلامی شکل گرفته است. خطاطی اسلامی، مبتنی بر چنین ضرورتی، در پی رفع مدون و نظام‌مندِ اختلافات ناشی از تفسیر، تأویل، جمع، قرائت و اعجامِ مصاحف شکل گرفته است. اعجام به‌عنوان علمی برای رفع شبهه و خطا، برخلاف آنچه عموماً بیان شده است، تنها شامل زیروزبر/نقطه‌گذاری نمی‌شده و شکل حروف و کلمات را نیز در نظر می‌گرفته است. اعجام در رسم‌الخط، در یک سیر تحول، در تکامل‌یافته‌ترین شکل خود، حروف را به منفردترین عناصر ممکن (مقوس، منتصب، منحن و منسطح) تجزیه کرده و سپس برای این عناصر شکل و اندازة ثابتی تعیین و نهایتاً حروف را در ترکیب مجدد این عناصرِ پایه‌ای از یکدیگر متمایز کرده است. پس از این، حروف به شکلی مشابه تکرار شده و به شکلی منظم در متن جا می‌گیرند. خطاطی اسلامی در چنین ساختاری زاده شده و قوام و تداوم یافته است.   

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

I’jam and the Development of Islamic Khatatti

نویسندگان [English]

  • Seyed Abdolreza Hosseini 1
  • Mohammad Saeed Zokaei 2
1 Ph.D. in Sociology, Faculty of Social Sciences, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.
2 Professor of Social Sciences, Department of Cultural Studies, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In our study, we tried to find the roots and contexts which formed the Islamic Khattati and configured the form of letters, through social backgrounds, historical texts and also inscriptions of first century AH. According to the prevalent thesis, Arabic scripts originated before Islam from Nabatean in letter’s form and from Syriac in calligraphic structure. Nevertheless, the contentions raised through the first century, mainly on Quran, were the major cause and agent in formation of khattati, and the necessity of their sublation, brought about main parts of key Islamic principles, sciences and rules. The Islamic khattati formed correspondingly from the systematic sublation of contentions on exegesis, esoteric interpretation, collecting, reciting, and mainly I’jam of the Quran. I’jam, as the science of resolving the misgivings and mistakes, not only consists of diacritics, but also includes the shape of graphemes and words. Orthographical I’jam in its evolutionarily advanced phase, deconstructs the letters into their few in-dividual monomorphic elements (e.g. Muntasib, Munsatih, Munahhan, and Muqawas), determines a fixed form and size for each, and eventually reconstructs them in the homogenized distinguishable compositions.  Thenceforth, the letters will be repeated similarly and located orderly in text. Islamic khattati emerged, constituted and advanced based on this structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • I’jam
  • Islam
  • Script
  • Calligraphy
  • Khattati
  • Quran
  • ابن ابی‌داود. (1423ق.). کتاب المصاحف. بیروت: دارالبشائر الاسلامیه.
  • ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد. (1382). مقدمة ابن خلدون (ترجمة محمد پروین گنابادی). ج. 1. تهران: علمی و فرهنگی.
  • ابن درستویه. (1921). کتاب الکتّاب. بیروت: مطبعه الآباء یسوعین.
  • ابن سراج، ابوبکر محمد بن السری. (1388). رساله النقط و الشکل. تدوین: حمیدرضا مستفید. نامة بهارستان، 10 (15)، 5-66.
  • ابن مقله. (1991). رسالته فی الخط و القلم. در ابن مقله: خطاطاً و ادیباً و انسانا، تألیف و تصحیح هلال ناجی، 113-126. بغداد: دارالشؤون الثقافیه العامه.
  • توحیدی، ابوحیان. (1379). رساله‌ای در آداب کتابت. تدوین: علی گنجیان. نامة بهارستان،1(1)، 5-12.
  • الدانی، عثمان بن سعید بن عثمان بن عمر أبوعمرو. (1407ق.). المحکم فی نفط المصاحف. دمشق: دارالفکر.
  • السیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر جلال الدین. (1416ق.). الإتقان فی علوم القرآن. المجلد. 2. لبنان: دارالفکر.
  • التوحیدی، أبی‌حیان. (1951). ثلاث الرسائل. المحرر: ابراهیم الکیلانی. دمشق: المعهد الفرنسی.
  • القلقشندی، احمد. (1340ق.). صبح الأعشی فی صناعه الانشاء. المجلد. 1. قاهره: دارالکتب المصریه.
  • المقرى، أحمد بن محمد بن علی القیومی. (1418ق.). المصباح المنیر. بیروت: المکتبة العصریّه.
  • البلاذری، احمد بن یحیی. (1956). فتوح البلدان. القاهره: مکتبه النهضه المصریه.
  • آکرمن، فیلیپس و مینوی، مجتبی. (1387). خوشنویسی. در سیری در هنر ایران زیرنظر آرتور اپهام پوپ (ترجمة هوشنگ رهنما). تهران: علمی و فرهنگی.
  • بلر، شیلا. (1396). خوشنویسی اسلامی (ترجمة ولی‌الله کاووسی). تهران: فرهنگستان هنر.
  • دروش، فرانسوا. (1379). سبک عباسی: قرآن نویسی تا قرن چهارم هجری (ترجمة پیام بهتاش). تهران: نشر کارنگ.
  • دوری، عبدالعزیز. (1394). مکتب تاریخنگاری عراق در قرن سوم هجری. در تاریخنگاری در اسلام (ص. 67-76). تهران: گستره.
  • رامیار، محمود. (1398). تاریخ قرآن. تهران : امیرکبیر.
  • سراج شیرازی، یعقوب بن حسن. (1376). تحفه المحبین (در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن). (محمد تقی دانش‌پژوه، کرامت رعناحسینی و ایرج افشار، تدوین‌کنندگان) تهران: نشر نقطه؛ دفتر نشر میراث مکتوب.
  • شبلی، عبدالفتاح اسماعیل. (1401). رسم المصحف و أوهام المستشرقین فی قراآت القرآن الکریم. جده: دار الشروق.
  • فضائلی، حبیب‌الله. (1350). اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی. اصفهان: نشریه انجمن آثار ملی اصفهان، بمناسبت جشن دو هزار و پانصدمین سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران.
  • کاظمی، سید حسن. (1374). ترجمه و تحقیق بخش‌های (3 و 4و 5) کتاب المصاحف (پایان‌نامه منتشرنشدة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب). دانشگاه تهران: دانشکده الهیات و معارف اسلامی. ایران.
  • گلدزیهر، ایگناز. (1357). درس‌هائی دربارة اسلام (ترجمة علی‌نقی. منزوی) تهران: کمانگیر.
  • مایل هروی، نجیب. (1379). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مراکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • هوشمند، عبدالحسین. (1374). ترجمه و تحقیق کتاب «المصاحف» ابن ابی داود سجستانی (بخش اول و دوم و مقدمه) (پایان‌نامه منتشرنشدة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب). دانشگاه تهران: دانشکده الهیات و معارف اسلامی. ایران.
  •  
  • Abbott, N. (1939). The Rise of North Arabic Script and its Ku’ranic Developement. Chicago: Oriental Institute Publication.
  • Briquel-Chatonnet, F. (1997). De l’araméen à l’arabe: quelques réflexions sur la genèse de l’écriture arabe. Dans F. Déroche, & F. Richard, Scribes et manuscrits du Moyen-Orient (135-150). Paris: Bibliothèque nationale de France.
  • Flury, S. (1912). Die Ornamente der Hakim- und Ashar-Moschee. Heidelberg: Carl Winter Universitatbuchhandlung.
  • Flury, S. (1920). Bandeaux ornementés à inscriptions arabes : Amida-Diarbekr, XIe siècle. Syria, 235-249;318-328.
  • George, A. (2010). The Rise of Islamic Calligraphy. London, California, Beirut: SAQI.
  • Grohmann, A. (1971). Arabische Paläographie. II. Teil. Das Schriftwesen. Die Lapidarschrift. Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
  • Gruendler, B. (1993). The Development of Arabic Script. Atlanta: Scholars Press.
  • Gruendler, B. (2001). Arabic Script. In J. D. McAuliffe, Encyclopaedia of the Qur’an (135-144). Leiden: Brill.
  • Rosenthal, F. (1968). A History of Muslim Historiography. Leiden: Brill.
  • Starcky, J. (1966). Pétra et la Nabatène. Dans Dictionnaire de la Bible. Supplément (vii: 886-1017). Paris.
  • Volov, L. (1966). Plaited Kufic on Samanid Epigraphic Pottery. Ars Orientalis, 107-133.
  • Whelan, E. (1990). Writing the Word of God: Some Early Qurʾān Manuscripts and Their Milieux, Part I. Ars Orientalis, 113-147.