مقدمه‌ای تحلیلی بر دورۀ پیش از اورارتویی پهنۀ قره‌داغ جنوبی، شمال‌غربی فلات ایران نمونۀ مطالعاتی: دهستان اوچ‌هاچا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

2 مجری پروژۀ باستان‌سناسی قره داغ، تبریز، ایران.

چکیده

تسلسل فرهنگی، گاه‌شناسی و پراکنش جغرافیایی فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخ پهنه‌های پیرامونی شرقی و شمالی دریاچۀ ارومیه تاکنون فراگیر مطالعه نشده است. هدف بنیادین این پژوهش، پراکنش جغرافیایی آثار دوران آهن قره‌داغ جنوبی بر پایۀ مطالعات صحرایی دهستان اوچ‌هاچا از توابع شهرستان اهر در کوهستان قره‌داغ جنوبی، شمال‌غربی فلات ایران است. پس از دسته‌بندی آثار دوران آهن این پهنه به دو گروه سکونت‌گاه‌های پرچین‌دار و گورستان‌های دورۀ پیشا اورارتویی یا آهن I-II در بازۀ زمانی حدود 1500 تا 800 پ.م.، که بیشتر از گونه‌های کلان‌سنگیِ سه‌خرسنگی و صندوقی و هم‌چنین کورگان قفقازی‌اند، نتایج زیر بر اساس یافته‌های باستان‌شناختیِ مطالعات سطح‌الارضی به دست آمده است:
آثار باستانی سکونت پیش از دورۀ آهن پیشا اورارتویی در تراز 1650 تا 2500 متر ناحیۀ قره‌داغ جنوبی شناسایی نشده است؛ پراکنش جغرافیایی دورۀ آهن I-II قره‌داغ جنوبی از متغیرهای زمین‌سیمای طبیعی این کوهستان پیروی می‌کند؛ و در حالی‌که سکونت‌های دورۀ آهن I-II قره‌داغ جنوبی از گونۀ سکونت‌گاه‌های پرچین‌دار و متناسب با زندگی کوچ‌نشینان دام‌دار سرزمین‌های استپی است؛ و جغرافیای کوهستانی نیمه‌خشک و پر فراز و نشیب در این‌جا مانع از پیدایش شهرنشینی گونۀ بین‌النهرینی و محوطه‌های باستانی چند لایه، برای نمونه تپه‌های باستانی، شده است.
وانگهی، افزون بر چراگردی و دام‌داری عشایری در مراتع قره‌باغ و قره‌داغ، استخراج کانی‌های مس و آهن، یعنی دو فلز پرمصرف دوران آهن آسیای غربی از کانسارهای قره‌داغ، دیگر نظریۀ باستان‌شناختی نویسندگان است که نیازمند کاوش‌ها و تحلیل‌های علوم باستان‌شناختی است؛ زیرا گسترش قلمروی پادشاهی اورارتو به سوی قره‌داغ بدون انگیزه‌های اقتصادی نمی‌تواند به درستی تحلیل، تفسیر و فهمیده شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analytic Introduction to the Pre- Urartian Period in the Southern Karadagh, the Northwest of Iranian Plateau, the Case Study: the Rural District of Uch’hāchā

نویسندگان [English]

  • Bahram Ajorloo 1
  • Arash Tirandaz-Lalehzari 2
1 Associate Professor, Department of Archaeology, Applied Arts, Tabriz Islamic Art University, Iran.
2 The hed of archaeological expedition the Qaradagh, Tabriz,, Iran.
چکیده [English]

The cultural sequence, chronology, and archaeological landscape of the geographical distribution of the prehistoric cultures in the peripheral territories of the eastern and northern Urmia Lake regions have not been the focus of any inclusive studies. The basic question of present investigation is the geographical distribution of the Iron Age remains in the Uch’hāchā rural district of Southern Karadagh, the northwest of Iranian plateau. Typologically and chronologically, such remains are the fortified sites and graveyards fall within the Iron Age I-II (pre- Urartian period) c. 1500-800 BC. The grave types are megalith triliths and simple cists and the Caucasian Kurgans. The pre- Urartian settlements have not yet been recognized in the 1650 – 2500m a. b. s. l. The geographical distributions of the Iron Age I-II sites were affected by the mountain landforms. Noticeably, the Iron Age fortified settlements indicate to pastoral- nomad peoples adopted their life in this steppe land. Such a semi- arid and rough mountain land, contrary to Mesopotamia, has no geographical potential for the formation of urban way of life and multi layers archaeological sites, as mounds.
In addition to the transhumance and pastoral- nomad way of life adopted in the pastures of Karadagh and Karabakh, the metallurgical subsistence based on copper and iron mines in the Karadagh, is another theory proposed by the authors. Such a theory should be examined by the methods of archaeological sciences and later archaeological expeditions. The expansion of the realm of Urartian kingdom in this region should be analyzed and understood based on the subsistence desirement and motivations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The northwest of Iranian plateau
  • The archaeology of Karadagh
  • The pre- Urartian period
  • The Iron Age fortified sites
  • The Iron Age graveyards

مراجع

 آجورلو، بهرام و عسکرپور، وحید. (1391). سنت سفال‌گری ناحیۀ خداآفرین و نظریۀ پویایی فرهنگی دوران آهن. فصل‌نامۀ مطالعات باستان‌شناسی دانشگاه تهران، 2 (4)، 1-12.
• اولیای چلبی، محمد ظلی ابن درویش. (1896). سیاحتنامۀ اولیای چلبی 1050 هجری قمری. (ویرایش احمد جودت افندی). استانبول: مطبعۀ اقدام.
• بختیاری، سعید. (1385). اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، شمارۀ 395 از سری انتشارات مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چاپ دوم. تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
• تیرانداز لاله‌زاری، آرش. (1388). پرونده‌های ثبتی آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان اهر (گزارش منتشرنشده). تبریز: بایگانی ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع آذربایجان‌شرقی.
• تیرانداز لاله‌زاری، آرش. (1390). الگوی استقراری فرهنگ‌های پیش از تاریخی جنوب قره‌داغ استان آذربایجان‌شرقی بر مبنای داده‌های بررسی میدانی آذغان و اوچ‌هاچا (پایان‌نامۀ منتشر نشدۀ کارشناسی ارشد باستان‌شناسی). تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ایران.
• تیرانداز لاله‌زاری، آرش. (1391). پرونده‌های ثبتی آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان‌های اهر و ورزقان (گزارش منتشرنشده). تبریز: بایگانی ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع آذربایجان‌شرقی.
• تیراندازلاله‌زاری، آرش. (1392). گزارش بررسی روشمند باستان‌شناختی شهرستان کلیبر (گزارش منتشر نشده). تبریز: بایگانی ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع آذربایجان‌شرقی.
• رجبی، معصومه و خطیبی بیاتی، مریم. (1391). ژئومورفولوژی شمال غرب ایران. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
• رزم‌آرا، علی. (1317). جغرافیای نظامی استان‌های مرزی کشور شاهنشاهی ایران. تهران: دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش شاهنشاهی ایران.
• شهمیرزادی، صادق ملک. (1378). ایران در پیش از تاریخ. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
• طلایی، حسن. (1374 الف). باستانشناسی و هنر ایران در هزارۀ اول قبل از میلاد. تهران: سمت.
• طلایی، حسن. (1374 ب). پیشینۀ ظروف سفالین لوله‌دار و مهاجرت آریایی‌ها. باستان‌شناسی و تاریخ، 9 (17)، 15-9.
• طلایی، حسن. (1376). پویایی فرهنگی در باستان‌شناسی ایران. یادنامۀ گردهمایی باستان‌شناسی شوش. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 66-259.
• طلایی، حسن. (1387). دوران آهن ایران. تهران: سمت.
• عسگرپور، وحید و تیراندارلاله‌زاری، آرش. (1398). تحلیل ژئوماتیک زمین‌سیمای مرگ در عصر آهن قاراداغ مرکزی؛ آذربایجان، شمال‌غربی فلات ایران‌. هنر و تمدن شرق، 7(26)، 31-40.
• کیهان، مسعود. (1311 الف). جغرافیای مفصل ایران، جلد اول، طبیعی. تهران: مطبعۀ مجلس شورای ملی.
• کیهان، مسعود. (1311 ب). جغرافیای مفصل ایران، جلد سوم، اقتصادی. تهران: مطبعۀ مجلس شورای ملی.
• ماسکارلا، اسکار وایت. (1388 الف). عقرب تپه (ترجمۀ علی صدرایی و صمد علیون). مجموعۀ مقالات تمدن‌های دشت سولدوز. ارومیه: ادارۀ کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری ارومیه، 58-109.
• ماسکارلا، اسکار وایت. (1388 ب). دوران آهن در دینخواه تپه (ترجمۀ علی صدرایی و صمد علیون). مجموعۀ مقالات تمدن دینخواه تپه اشنویه. ارومیه: ادارۀ کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری ارومیه، 95-151.
• ماسکارلا، اسکار وایت. (1388 ج). تومولوس‌های سه گردان: گزارش مقدماتی (ترجمۀ علی صدرایی و صمد علیون). مجموعۀ مقالات تمدن‌های دشت سولدوز. ارومیه: ادارۀ کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری ارومیه، 95-160.
• ماسکارلا، اسکار وایت. (1388 د). تومولوس‌های سه گردان: گزارش دوم (ترجمۀ علی صدرایی و صمد علیون). مجموعۀ مقالات تمدن‌های دشت سولدوز. ارومیه: ادارۀ کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری ارومیه، 235-195.
• مستوفی قزوینی، حمدا... (1336). نزهه‌القلوب 740 هجری قمری (ویرایش محمد دبیر سیاقی). تهران: انتشارات طهوری.
• نیکنامی، کمال الدین. (1393). گزارش دومین فصل کاوش باستان‌شناختی محوطۀ زردخانۀ اهر (گزارش منتشر نشده). تبریز: بایگانی ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع آذربایجان‌شرقی.
• هویدا، رحیم. (1352). جغرافیای طبیعی آذربایجان. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

• Ajorloo, B. (2009). Iranian Azerbaijan through the post- Uratian era. Azerbaijan Archaeology and Ethnography, 9(2), 43-56.
• Akurgal, E. (2011). Ancient Civilizations & Ruins of Turkey. 11th edition, Istanbul.
• Biscione, R. (2003). Pre-Urartian and Urartian settlement patterns in the Caucasus. Two case studies: The Urmia Plain, Iran, and the Sevan basin, Armenia. Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond. A.T. Smith and K.S. Rubinson (eds.). Los Angeles: Costen Institute of Archaeology, 167‒184.  
• Bəxşəliyev, V. (2004). Naxçıvanın Qədim Tayfalarının Mənəvi Mədəniyyəti. Baku: Elm.
• Bəxşəliyev, V. (2007). Azəbaycan Arxeologiyasi. Baku: Elm.
• Bəxşəliyev, V. et al.  (2010). Naxçivan Arxeoloji Tədqiqatlar. Nakhichevan: Azerbaijan National Academy of Sciences & University of Pennsylvania.
• Bakhshaliyev, V. & Marro, C. (2009). The Archaeology of Nakhchevan: 10 Years of New Discoveries. Istanbul: Ege Yayinlari.
• Belli, O. & Sevin, V. (1999). Archaeological Survey in Nakhchivan. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayinlari.
• Biscione, R. (2003). Pre- Urartian and Urartian settlment patterns in the Caucasus, two case studies: the Urmia plain, Iran, and the Sevan basin, Armenia. In Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond. A. T. Smith, K. S. Rubinson (eds.), Los Angeeles: Costen Institute of Archaeology, 167-184.
• Burney, C. A. (1979). Meshkinshahr survey. IRAN, (17), 6-155.
• Burney, C. A. & Lang, D. M. (1971). The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus. London: Weidenfeld and Nicolson.
• Childe, V. G. (1968). A Short Introduction to Archaeology. 2nd print, London: Collier Books.
• Iravani, F. (2011). Jafar Abad VIII. Kurgan Kazilari, Kuzeybati Iran, Karadeniz’den Firat’a Bilgi Üretimi. Önder Bilgi’ye Armağan Yazılari. A. Öztan, Ş. Dönmez (eds.), Istanbul: Kultur ve Sanat Yayinlari, 191-216.
• Iravani, F. (2013). Excavations in Jafar Abad: Preliminary Report of Kurgan No V. Lux et Ponto Euxino Studies, Presented in Honour of Sumer Atasoy. Ş. Dönmez (ed.), Istanbul: Hel Yayincilik, 215-234.
• Iravani, F. (2014). Jafar Abad Kurgan No IV. SCRIPTA: Essays in Honour of Veli Sevin, a Life Immersed in Archaeology. A. Özfirat (ed.), Istanbul: Ege Yayinlari, 87-106.
• Iravani, F. (2015). Jafar Abad Kurgans excavations (2010 season). The International Symposium on the East Anatolia and South Caucasus Cultures. M. Işikli, Birol. (eds.), Cambridge Scholars Publishing, 89-111.
• Iravani, F. (2018). Animal remains excavated at Jafar Abad and Tu Ali Sofla Kurgans, NW Iran (2010 and 2013 seasons). TÜBA-AR 23, 101-120.
• Iravani, F. et al., (2018 ). Study on the discovered ornaments from Jafar Abad and Tu Ali Sofla kurgans (second phase of excavations). Archaeological and Anthropological Sciences (10), 973–987.
• Kleiner, F. S. (2011). Gardner’s Art through the Ages: A Global History. 13th edition, Wadsworth.
• Kleiss, W. & Kroll, S. (1992). Survey in Ost-Azarbaidjan, 1991. AMI, (25), 1-46.
• Matthews, R. (2007). The Archaeology of Mesopotamia: Theories and Approaches. 4th print, London: Routledge.
• Muscarella, O. W. (1969). The Tumului at Sé Girdan, a preliminary report. Metropolitan Museum Journal, (2), 5-25.
• Muscarella, O. W. (1971). The Tumului at Sé Girdan, second report. Metropolitan Museum Journal, (4), 5-28.
• Muscarella, O.W. (1973). Excavations at Agrab Tepe, Iran. Metropolitan Museum Journal, (8), 47-76.
• Muscarella, O. W. (1974). The Iron Age at Dinkhah Tepe, Iran. Metropolitan Museum Journal, (9), 35-90.
• Niknami, K. A. & Chaychi, A. (2008). A GIS technical approach to the spatial pattern recognition of archaeological site distribution on the eastern shores of the Lake Urmia NW Iran. The International Archives of the Photogrammetry & Remote Sensing & Spatial Information Sciences (37), 168-172.
• Sevin, V. (2005). Hakkari Taşlari: Çiplak Savaşçilar Gizemi. Istanbul: YKY.
• Seyidov, A. Q. (2003). Naxçıvanın E. Ə. VII- II. Minilliklərdə. Baku: Elm.
• Ur, J. A. & Alizadeh, K. S. (2007). Formation & destruction of pastoral & irrigation landscape on the Mughan steppe, NW Iran. Antiquity, (81), 311, 148-160.
• Yükmen, B. (2003). The Megaliths of Anaolia: A New Survey Revealing the Significance of the Dolmen in Eastern Anatolia. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayinlari, Istanbul.

هنر و تمدن شرق
دوره 9، شماره 31
فروردین 1400
صفحه 17-32

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار