عوامل مؤثر در شکل‌گیری گنبد اُرچین (نمونه موردی: گنبد امامزاده سید صلاح‌الدین‌محمد(ع)- آبدانان، ایران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دزفول، ایران.

2 گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دزفول، ایران.

چکیده

معماری گنبد اُرچین از شاخصه‌های بناهای آرامگاهی در بخش‌های جنوبی و جنوب غرب ایران بوده، که در مطالعات علمی- پژوهشی کمتر به آن پرداخت شده است. هدف اصلی این پژوهش، شناخت عوامل مؤثر در شکل‌گیری گنبد امامزاده سید صلاح‌الدین محمد(ع) در شهر آبدانان است. در این راستا تأثیرگذاری عوامل تاریخی، هندسی (کالبدی) و سازه‌ای بر شکل‌گیری گنبد این امامزاده مطرح شده است. این پژوهش، به روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در قالب مطالعات کیفی انجام و اطلاعات آن، براساس مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده است. با توجه به مطالعات و مشاهدات میدانی، بنای مورد مطالعه، گنبد مضرس، از نوع کثیرالاضلاع بود، که از شاخص‌های اصلی این گنبد، ساده‌کردن کثیرالاضلاع در زینه‌های آن است. به نظر می‌رسد معمار گنبد، برای افزایش ارتفاع گنبد و به هم‌رساندن زینه‌ها از یک نیم‌طاسی استفاده کرده است. دیگر یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد عوامل تاریخی از قبیل موقعیت جغرافیایی، پیشینۀ تاریخی شهر آبدانان، مجاورت با تمدن عیلامی، زیگورات‌ها و دیگر مقابر تاریخی دشت خوزستان (مقبرۀ دانیال نبی (ع) در شوش و مقبرۀ امامزاده رودبند (ع) و یعقوب لیث صفاری در دزفول) و همچنین شکل کالبد مقابر دورۀ سلجوقی در منطقه، بر شکل کالبدی گنبد مورد مطالعه مؤثر بوده‌اند. از حیث سازه‌ای، گنبد این بنا بیشتر از مصالح بومی استفاده و تلاش شده است به کمک هندسۀ مناسب، از پدیدآمدن نیروهای نامتقارن و کششی جلوگیری شود. بنابراین روابط عددی در تناسبات شکل‌های خود متشابه در طبقات و تناسبات اجزای گنبد اعم از ارتفاع طبقات، دهانه و سایر اجزاء هریک با روابط خاص الگویی برخالی (فراکتال) ایجاد می‌کند. به‌کارگیری این هندسه بی‌نظیر در گنبد مانع از جذب نور خورشید در گنبد شده است. از سویی ارتفاع، شکل و رنگ گنبد در منظر و سیمای بصری تأثیر‌گذار بوده است و موجب شاخص‌شدن بنا می‌شود.



کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Factors Affecting the Formation of the Orchin Dome (Case Study: Imamzadeh Seyed Salahuddin Mohammad- Abdanan, Iran)

نویسندگان [English]

  • mehnoosh mahmoudi 1
  • Naser Ranjbar 2
1 Department of Architecture, Islamic Azad University, Dezful Branch, Dezful, Iran.
2 استان ایلام،شهرستان آبدانان،خیابان سراب ،خیابان آزادگان،منزل محمد رنجبر
چکیده [English]

The architecture of the Orchin Dome was one of the hallmarks of the tombs in the southern and southwestern parts of Iran, Which has been less studied in scientific research. The main purpose of this study is to identify the factors influencing the formation of the dome of Imamzadeh Seyed Salahuddin Mohammad in the city of Abdanan. In this regard, the influence of historical, geometric (physical) and structural factors on the formation of the dome of this shrine has been discussed. This research has been done by descriptive-analytical research in the form of qualitative studies and its information has been collected based on library studies and field observations. According to field studies and observations, the study of the damaged dome was multi-faceted. One of the main indicators of this dome is the simplification of polygons in its corners. The dome architect seems to have used a semicircle to increase the height of the dome and to align the spiers. Other research findings show historical factors such as geographical location, historical background of Abdanan city, proximity to Elamite civilization, ziggurats and other historical tombs of Khuzestan plain (tomb of Daniel Nabi in Shush and tomb of Imamzadeh Rudband and Yaqub Laith Saffari in Dezful) as well as the physical shape of Seljuk tombs in the region, they have affected the physical shape of the study dome. Structurally, the dome of this building is mostly made of local materials and efforts have been made with the help of appropriate geometry. Prevent asymmetric and tensile forces. Therefore, numerical relationships in the proportions of their similar shapes in the floors and the proportions of the components of the dome, including the height of the floors, openings and other components of each with special relationships, create a transcendental (fractal) pattern. Also,The use of this unique geometry in the dome has prevented the absorption of sunlight into the dome. On the other hand, the height, shape and color of the dome affect the landscape and visual appearance and make the building stand out.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Architecture
  • Tomb
  • Dome
  • Rack(spire)
  • Orchin
• اقتداری، احمد. (1374). آثار تاریخی معماری خوزستان. تهران: انتشارات اشاره.
• پیرنیا، محمدکریم. (1370) گنبد در معماری ایران، به اهتمام زهره بزرگمهر، مجله اثر، (20)،5-139.
• پیرنیا، محمد کریم. (1392). سبک‌شناسی. تهران: انتشارات سروش دانش.
• رایس، دیوید تالبوت. (1380). هنر اسلامی (ترجمه ماه ملک بهار). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• زمانی، احسان؛ سعیدیان، امین؛ انصاری، مجتبی و بمانیان، محمدرضا. (1390). باز شناخت چگونگی پیدایش گنبد اُرچین با تأکید بر ساختار هندسی و معماری در جنوب ایران.  تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
• زمرشیدی، حسین. (1387). طاق و قوس در معماری ایران. تهران: نشر کیهان.
• صالحی کاخکی، احمد و سپیدنامه، حسین. (1392). پژوهشی باستان‌شناختی در خصوص تاریخ و معماری گنبدهای مضرس در معماری ایران، اولین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، بیرجند. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/370786
• فلاح رنجبر، ونوشه. (1394). نقش مجموعه‌های آرامگاهی ایران به عنوان فضاهای شهری بررسی موردی آرامگاه دانیال نبی در شوش، نخستین کنفرانس ملی به سوی شهرسازی و معماری دانش بنیان، تهران. قابل دسترسی در:https://civilica.com/doc/641227
• کیانی، محمدیوسف. (1393). معماری ایران دورة اسلامی. قم: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
• گروبه، ارنست. (1388). معماری جهان اسلام (ترجمه یعقوب آژند). تهران: انتشارات مولی.
•گیرشمن، رومن. (1364). ایران از آغاز تا اسلام (ترجمه محمد معین). تهران: بنگاه نشر.
• مجیدی، فاطمه‌السادات و فردین‌مهر، محمدعلی. (1394). بررسی و تحلیل انواع گنبد در ساختار بناهای سنتی ایران، صنعت ساختمان، 2(1)،10-21.
• مشایخی، محمد و تهرانی، فرهاد. (1387).  نسبت تکرارشونده در هندسه برخالی (فراکتالی)گنبدهای اُرچین، تاریخ علم،11(2)، 29-38.
• هیلن براند، رابرت. (1379). مقابر در معماری ایران دورة اسلامی، به کوشش محمد یوسف کیانی. تهران: انتشارات سمت.
• هیلن براند، رابرت. (1387). معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنا (ترجمه ایرج اعتصام). تهران: شرکت پردازش و توسعة شهری.