فضای جمعی، مفهومی رو به زوال ارزیابی کیفیت اجتماعی فضاهای شهری در بافت تاریخی شهر گرگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری معماری منظر، دانشگاه تهران، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

ررسی ماهیت اجتماعی فضاهای شهری، با ادبیات و رویکردهای متفاوتی مورد توجه قرار گرفته است. فضای شهری و فضای عمومی، تعاریفی بر پایۀ وجه کالبدی، عملکردی فضا، حق حضور و استفادۀ یکسان برای همۀ افراد هستند؛ اما فضای جمعی به‌عنوان مفهومی جدیدتر بر ابعاد کالبدی –تقابل فضا در مقابل توده- و کارکردی –حضور افراد- تکیه نداشته و با برخورداری از وجه معنایی، بر مبنای شکل‌گیری تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های مشترک تعریف می‌شود. امروزه با کمرنگ‌شدن بعد اجتماعی فضا در شهرهای معاصر، اغلب فضاهای جمعی به فضاهای عمومی تنزل یافته‌اند. ضرورت پرداختن به مسئلۀ ناکارآمدی اجتماعی فضا در بافت‌ تاریخی شهرهایی نظیر گرگان، از یک سو آسیب‌پذیری این بخش از شهرها بوده و از سوی دیگر برخاسته از تأثیر مثبتی است که پویایی اجتماعی فضاهای جمعی موفق، بر کیفیت فضایی بافت و استمرار حیات آن دارد. ارزیابی ابعاد اجتماعی فضاهای شهری واقع در بافت تاریخی گرگان، جایگاه تاریخی و دامنۀ اثرگذاری فضاهای عمومی و جمعی را در سازمان فضایی و حیات اجتماعی شهر مشخص کرده و بررسی تغییرات این فضاها در پی تحولات و اقدامات مدیریتی متأخر، زمینه را برای کشف ماهیت اجتماعی کنونی آنها فراهم می‌‌آورد.
هدف از نوشتار حاضر بررسی روند تحول فضاهای شهری در بافت تاریخی گرگان، براساس مؤلفه‌های کالبدی، کارکردی و معنایی است. در این راستا تحولات اجتماعی فضا‌، در انطباق با پیامدهای تحولات درونی و اقدامات بیرونی اعمال شده بر بافت سنجیده شده و مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بازارها و مراکز محلات دو گونه فضاهای شهری در بافت تاریخی گرگان بوده‌اند که امروزه هریک بنابر تغییرات رخ داده، دارای درجات متفاوتی از اجتماعی‌بودن هستند. بازار مرکزی شهر بنابر نقش اقتصادی و ویژگی‌هایی چون تنوع عملکردی و دسترسی‌پذیری، همچنان دارای اثرگذاری اجتماعی است. اما فضای مرکز محلات به دلیل تغییرات تدریجی بافت در طی صد سال اخیر از جمله همگام‌نشدن با روند توسعه، ناتوانی در پاسخ‌گویی به نیازهای روزمرۀ ساکنان و تحول ساختار جمعیتی نقش اجتماعی خود را از دست داده‌اند. محدودماندن اقدامات مدیریتی به تمهیدات سخت‌افزاری و کالبدی نیز به این روند دامن زده‌ است و تنها استمرار وجه معنایی فضای جمعی مرکز محلات با تمرکز بر کارکرد آیینی آنها، تداوم حیات اجتماعی را به شکل خاطره‌ای برجا مانده از گذشته هرچند به شکل دوره‌ای و مناسبتی- میسر ساخته است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Collective Space, A Declining Concept Assessing the Social Quality of Urban Spaces in the Historic District of Gorgan

نویسندگان [English]

  • Hamide Abarghouei fard 1
  • Hedie Boroumand 2
  • Ardalan Tayefeh Hosseinlou 2
  • Seyed Mohammad Mehdi Latifi 2
  • SeyyedeYeganeh Nabaei 2
  • Ghazal Nickzad 2
1 Ph.D. Candidate in Landscape Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran, Iran
2 faculty of fine arts, university of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The study of social nature of urban spaces has been considered in different literature and approaches. Urban space and public space are defined based on the physical and functional aspects of space and the right of presence and equal use for all people; But collective space, as a newer concept, does not rely on physical dimensions- space versus mass - and functionality - the presence of individuals and is defined based on the formation of social interactions and joint activities. Today, with the diminishing social dimension of space in contemporary cities, most collective spaces have been reduced to public spaces. The importance of evaluating space social inefficiency in the historic district of cities such as Gorgan is due to the vulnerability of this part of the city and the positive effects of successful collective spaces on the social dynamics. Assessing the social dimensions of urban spaces located in historic district of Gorgan, the historical position, scope of public, collective spaces in the city’s space, social life organization and the study of changes in these spaces following recent developments and management measures provide the opportunity to discover the current social nature. This study aimed at investigating the evolution of urban spaces in the historic district of Gorgan, based on physical, functional and semantic components. In this regard, the social developments of space have been measured and examined in accordance with the consequences of internal developments and external measures applied to the context. Markets and neighborhood centers are types of urban spaces in the historic district of Gorgan, each of which has varying degrees of social status due to changes. The city’s central market still has a social impact due to its economic role and features such as functional diversity and accessibility. However, the neighborhood center space has lost its social role due to gradual changes in texture over the past hundred years, including a lack of alignment with the development process, an inability to meet the daily needs of residents, and a change in demographic structure. Restricting the managerial measures to physical measures, and the mere continuation of the collective space center’s semantic aspects, focusing on their ritual function, have perpetuated social life as a memory of the past albeit periodically and temporarily.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gorgan urban landscape
  • Public Space
  • Collective Space
  • Social Relations
  • Neighborhood Center
  • Mmarket
آتشین‌بار، محمد. (1394). منظر خیابان نفوذی؛ تأثیرخیابان‌های نفوذی بر منظر شهری پاریس. منظر، 7(30)، 54-61.
پیرنیا، محمد کریم. (۱۳۹۲). معماری ایرانی. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
جیکوبز، جین. (1392). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (ترجمۀ حمیدرضا پارسی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خانلری، الهام و میرسعیدی، لیلا. (1389). بررسی روند تحول مسکن گــرگان در دورۀ پهلوی اول. همایــش منطقه‌ای خانه ایرانی، دانشگاه آزاد اسلامی گنبد کاووس.
رضوانی، نوشین؛ بهزادفر، مصطفی و حبیبی، کیومرث. (1396). ارزیابی بافت‌های تاریخی بر پایه هنجار حس تعلق به مکان (نمونه مطالعاتی: محلۀ سرچشمه گرگان).  مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 8(29)، 23-42.
رضوانی، نوشین و حبیبی، کیومرث. (1393). بررسی میزان انطباق پذیری شهرسازی اسلامی با شهرهای معاصر ایران . اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار: 13-1.
روو، فیلیپ. (1389)، منظر شهری، یک امتیاز عمومی، ترجمه: مریم السادات منصوری، مجله منظر، (13)، 10-21.
روو، فیلیپ. (1389). منظر شهری، یک امتیاز عمومی (ترجمۀ مریم‌السادات منصور). منظر، (11)، 8-11.
طبرسا، محمدعلی؛ پاسیان خمری، رضا و حسینی فوجردی، سید محسن. (1397) کاربرد تکنیک چیدمان فضا برای مقایسۀ تطبیقی میان ساختار فضایی بافت‏‌های تاریخی و توسعه‏‌های جدید شهری. مجلۀ معماری و شهرسازی ایران، (15)، 5-16.
کرمونا، متیو. (1394).  مکان‌های عمومی و فضاهای شهری (ترجمۀ فریبا قرائی). تهران: دانشگاه هنر.
کیانی، محمد یوسف. (1366). شهرهای ایران. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
لوفور، هانری. (1395). درآمدی بر تولید فضای هانری لوفور (ترجمۀ آیدین ترکمه). تهران: نشر تیسا.
محمدزاده، شبنم و منصوری، سید امیر. (1396). تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دورۀ قاجار. باغ نظر، 51 (14)، 21-32.
مدنی‌پور، علی. (1391). فضاهای عمومی و خصوصی شهر (ترجمۀ فرشاد نوریان). تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
معینی، اسدالله. (1344). جغرافیا و جغرافیای طبیعی گرگان و دشت. تهران: چاپخانه شرکت سهامی طبع کتاب.
معطوفی، اسدالله. (1374). استرآباد و گرگان در بستر تاریخ، نگاهی به 5000 سال تاریخ منطقه. مشهد: انتشارات درخشش.
منصوری، سید امیر. (1386). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام. باغ نظر، 1(7)، 49-60.
منصوری، سید امیر. (1392). سازمان فضایی در شهر ایرانی اسلامی. مجله هنر و تمدن شرق، 1(1)، 51-62.
مریم السادات منصوری. (1394). زیبایی‌شناسی فضای جمعی؛ارزیابی زیبایی در سه فضای شهر تهران. منظر، 7(30)،62-69.
موسوی سروینه باغی، الهه سادات؛ مرادی، نینا و رنجبر، احسان. (۱۳۹۴). گونه‌شناسی کالبدی میدان‌های مرکز محلله در بافت تاریخی گرگان. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی،‌ (21)، 20-32.
میرکتولی، جعفر و مدانلو جویباری، مسعود. (1391). تحلیل عوامل مؤثر بر تحول کالبدی مراکز تجاری شهرها، مطالعه موردی شهر گرگان. نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، (8)، 12-24.
نظیف، حسن. (1390). نقش تکایا در پایدارى کالبدى بافت تاریخى گرگان. اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، تبریز، ایران.
Amin, A., & Amin, A. (2008). space Collective culture and urban public space. (December 2014), 37–41. https://doi.org/10.1080/13604810801933495
Carr, s., Francis, m.,rilvin, l.G,. & Stone, A. M. (1992). Public space. Cambridge: Cambridge university press.
Dovey, K., 2000. Spaces of ‘becoming’. In: Proceedings of the 16th Conference of the International Association for People– Environment Studies, Paris.
Francis, J., Giles-corti, B., Wood, L., & Knuiman, M. (2012). Creating sense of community : The role of public space. Journal of Environmental Psychology, 32(4), 401–409. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2012.07.002
Goheen, P. G. (1998). Public space and the geography of the modern city. 4, 479–496.
Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajews ki, T., & Xu, J. (1993), Natural movement: Or, configuration and attraction in urban pedestrian movement. Environment and Planning B: Planning and Design, 20, 29-66.
Rivlin, L., 2000. The Nature of Found Spaces. In: Proceedings of the 16th Conference of the International Association for People–Environment Studies. Paris.
Thompson, C. W. (2002). Urban open space in the 21st century. Landscape and urban planning, 60(2), 59-72.
Whyte, William H. 2005. The social life of small urban spaces. Santa Monica, CA: Direct Cinema Ltd.