گاه‌شناسی نسبی و کارکرد سنگ‌نگاره‌های بخش هوراند شرقی قراداغ، شمال غربی فلات ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

2 پژوهشگر دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران.

3 پژوهشگر دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

در ادامة بررسی‌های پروژة باستان‌شناختی قراداغ که از سال 1387 آغاز شده است، هیئت نویسندگان در سال 1392 موفق به شناسایی، گزارش و مستندسازی سه محوطة باستانی دارای 1571 سنگ‌نگارة مسبک انسانی و جانوری از سه روستای «گوتانلو»، «لقلان» و «نوقادا» واقع در شرق شهرستان «هوراند» استان آذربایجان شرقی شد. افزون‌بر انسان‌هایی برهنه، چند سگ و شتر و شماری از نقش‌های شبه‌هندسی، اکثر نقوش جانوران این مجموعه، بزسانان و آهوسانان است که با مجموعه‌های «گمی‌قایا»ی نخجوان، «گغام- جنگیرداغ» و «قوبوستان» قفقازیة جنوبی قابل قیاس‌اند و حتی نمونه‌های مشابهی در مجموعة هنر صخره‎ای «والکامونیکا»ی ایتالیا دارند. روش‌شناسی این پژوهش بر شناسایی، بررسی میدانی، مستندنگاری این سنگ‌نگاره‌ها و تفسیر مردم‌شناختی آن‌ها استوار است. مجموعة داده‌های این پژوهش می‌تواند در سه گروه «گوتانلو» با 700 نقش، «زردره‌سی» با 171 نقش و نوقادا در دو ناحیة «داشلی‌سرا»ی نوقادا با 300 نقش و «قشلاق‌دره‌سی» نوقادا با 400 نقش دسته‌بندی و بررسی شود. گاه‌شناسی نسبی و کارکرد سنگ‌نگاره‌های هوراند شرقی، موضوع و مسئلة این پژوهش است که برمبنای آن، فرضیة نخست، گاه‌شناسی نسبی این سنگ‌نگاره‌ها را مربوط ‌به دوران پیشاتاریخ و نوسنگی پایانی هزاره‌های ششم و پنجم پیش از میلاد پیشنهاد می‌کند. اما فرضیة دوم برای تبیین کارکرد این سنگ‌نگاره‌ها، مبتنی‌بر آیین یا سنت جادوی شکار است که گزارش‌های مردم‌نگاری، رواج آن میان اجتماعات یا گروه‌های بدوی «شکارچی- خوراک‌جو» همانند «آبوریژین»های استرالیایی و «بوشمنان» آفریقایی (قوم سان) را تأیید کرده‌اند. همچنین، نشانه‌های مناسک شامانی که پیش‌تر براساس نمونه‌ بررسی‌های1381-1376 پیشنهاد شده بود، در سنگ‌نگاره‌های هوراند شرقی قراداغ دوباره رویت و تأیید می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Relative Chronology and the Function of Rock Arts in the Eastern Hurānd of Karadagh, Northwest of the Iranian Plateau

نویسندگان [English]

  • Bahram Ajorloo 1
  • Seyedeh Zahra Abtahiforoshani 2
  • Reza Salmanpoor 3
1 Associate Professor, Department of Archaeology, Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
2 Ph.D. Candidate in Archaeology, Department of Archaeology, University of Tehran, Tehran, Iran.
3 Ph.D. Candidate in Archaeology, Department of Archaeology, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Along with the archaeological survey program of Karadagh, which started in 2008, the expedition team of authors succeeded in recognizing, reporting, and documenting three archaeological sites including 1571 human and animal abstract petroglyphs from the three villages of “Gutānlu”, “Lighlān”, and “Noghādā” in the east of “Hurānd” County, East Azerbaijan province. In addition to naked humans, some dogs and camels, and a number of quasi-geometric motifs were identified. It should be noted that most of their animal motifs are similar to the genus of Capra and Gazella. They are comparable to the Nakhichevan, “Gegham-Jingirdagh”, and “Gobustan” collections of rock art in “South Caucasia” and they even have similar examples in the Italian rock art collection of “Valcamonica”. This research is based on field surveys, documentation, and the ethnological interpretation of these petroglyphs. The data were categorized into three groups: “Gutānlu”, 700 motifs, “Zardarasi”, 171 motifs, “Dāshlisārāy” of “Noghādā”, 300 motifs, and “Qishlāghdarasi” of “Noghādā”, 400 motifs. The authors attempted to examine relative chronology and the function of the Eastern “Hurānd” petroglyphs based on two hypotheses: a) the relative dating of this rock art is late prehistory, circa 6th-5th millennium BCE; and b) the function of them should be interpreted based on the theory of hunting magic associated with forager bands. Ethnographically, the belief in hunting magic is recorded from forager people of Australian “Aborigines” and African “Bushmen” (Sans). Additionally, the evidence of Shamanic rites, which have been recorded/hypothesized during the 1997-2002 surveys, are re-recorded from the rock art in Eastern “Hurānd” of Karadagh.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Northwest of the Iranian plateau
  • Karadagh petroglyphs
  • Relative chronology
  • Hunting magic
  • Shamanism

مراجع

  • آجورلو، بهرام. (1388). گزارش کاوش باستان‌شناختی بوینوتپه- قیزقلعه‌سی شهرستان خداآفرین (گزارش منتشر نشده). پژوهشکدة باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری، تهران و تبریز، ایران.

    • رفیع‌فر، جلال‌الدین. (1381الف). سنگ‌نگاره‌های ارسباران (سونگون). نامة انسان‌شناسی، 1(1)، 45-75.
    • رفیع‌فر، جلال‌الدین. (1381ب). پیدایش و تحول هنر (درآمدی بر انسان‌شناسی هنر). تهران: انتشارات برگ زیتون.
    • رفیع‌فر، جلال‌الدین. (1383الف). رد پای شامانیسم در سنگ‌نگاره‌های ارسباران. دومین همایش ملی ایرا‌‌‌ن‌شناسی. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
    • رفیع‌فر، جلال‌الدین. (1383ب). هنر صخره‌ای در شمال غرب ایران: سنگ‌نگاره‌های هوراند، لقلان. (ویرایش مسعود آذرنوش)، مجموعة مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزة شمال غرب. ارومیه 25-27 خرداد ماه 1383. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، صص 111-122.
    • رفیع‌فر، جلال‌الدین. (1384). سنگ‌نگاره‌های ارسباران. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
    • سلمان‌پور، رضا و ابطحی فروشانی، سیده زهرا. (1391). گزارش نهایی بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان اهر (گزارش منتشر نشده). پژوهشکدة باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری، تهران و تبریز، ایران.
    • سلمان‌پور، رضا و ابطحی فروشانی، سیده زهرا. (1392). گزارش نهایی بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان هوراند (گزارش منتشر نشده). پژوهشکدة باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری، تهران و تبریز، ایران.
    • کریمی، کیومرث. (1386). بررسی و معرفی سنگ‌نگاره‌های منطقة نواسر هوراند، ارسباران. (پایان‌نامة منتشر نشدة کارشناسی ارشد تاریخ هنر ایران باستان).گروه آموزشی تاریخ، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شبستر، ایران.
    • ماتیوز، راجر. (1400). باستان‌شناسی بین‌النهرین: نظریات و رهیافت‌ها (ترجمة بهرام آجورلو). ویراست دوم. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
    • ماتیوز، راجر. (1402). پیش از تاریخ دیرین بین‌النهرین: از دورة پارینه‌سنگی تا پایان دورة فرهنگی حلف (ترجمة بهرام آجورلو). ویراست دوم. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
    •  
    • Ajorloo, B. (2016). The Early Pottery Neolithic tradition of the Salmas plain in Azerbaijan, NW Iranian plateau. In K. Roustaie & M. Mashkour (Eds.). The Neolithic of the Iranian Plateau: Recent Research. Berlin: Oriente, pp. 68-149.
    • Ajorloo, B. (2019). From the Lake Urmia to the River Valley of Araxes: The three horizons of the Late Neolithic in Azerbaijan, NW Iran. International Conference on the Araxes River in Late Prehistory: Bridge or Border?. Lyon, France.
    • Ajorloo, B. (2023). The environmental limitations for the pastoral-nomad way of life in the Karadagh highland of Northwest Iran: Evidences form the Iron Age I-II and the modern time. In R. Bernbeck, G. Eberhardt & S. Pollock (Eds.). Coming to Terms with the Future: Concepts of Resilience for the Study of Early Iranian Societies. Leiden: Sidestone, pp. 151-168.
    • Ajorloo, B. & Tirandaz-Lalehzari, A. (2020). An analytic introduction to the Pre-Urartian period in the southern Karadagh, the Northwest of Iranian plateau, the Case Study: The Rural District of Uch’hāchā. Journal of Art and Civilization of the Orient, 9(31), 17-32.
    • Anati, E. (2009). The way of life recorded in the rock art of Valcamonica. Adoranten, 7, 13-35.
    • Benedict, J. B. (1975). The Murray site: A late prehistoric game drive system in the Colorado Rocky Mountains. Plains Anthropologist, 20(69), 161-174.
    • Benedict, J. B. (2005). Tundra game drives: An Arctic-Alpine comparison. Arctic, Antarctic & Alpine Research, 37(4), 425-434.
    • Betts, A. & Helms, S. (1987). The desert «kites» of the Badiyat Esh-Sham and north Africa. Paléorient, 13(1), 41-67.
    • Bəxşəliyev, V. (2004). Naxçivanin Qədim Tayfalarinin Mənəvi Mədəmiyyəti. Baku: Elm.
    • Bəxşəliyev, V. (2007). Azərbaycan Arxeologiyasi. Baku: Elm.

    Bəxşəliyev, V. (2008). Naxçivanin Arxeoloji Abidələri. Baku: Elm.

    • Breuil, A. H. (1952). Four Hundred Centuries of Cave Art (M. E. Boyle, Trans.). Montignac, Dordogne: Centre d’Études et de Documentation Préhistoriques.
    • Breuil, A. H. & Berger-Kirchner, L. (1961). Franco- Cantabrian rock art. In A. H. (Ed.). (A. E. Keep, Trans.). The Art of the Stone Age .New York: Crown Publishers, pp. 15-72.
    • Campbell, C. (1986). Images of war: A problem in San rock art research. World Archaeology, 18(2), 255-268.
    • Cooke, A. et al. (2014). Art, Palaeolithic. In C. Smith (Ed.). Encyclopedia of Global Archaeology. V. 1. New York: Springer, pp. 529-539.
    • Dortier, J. F. (2012). L’homme, cet étrange animal, Aux origines du langage, de la culture, de la pensée. Paris: Sciences Humaines.
    • Hartt, F. (1985). A History of Painting, Sculpture and Architecture. New Jersey: Prentice Hall.
    • Kleiner, F. S. (2011). Gardner’s Art through the Ages: A Global History. (13th ed.), Wadsworth: Cengage Learning.
    • LaBelle, J. M. & Pelton, S. R. (2013). Communal hunting along the continental divide of northern Colorado: Results from the Olson game drive (5BL147), USA. Quaternary International, 297, 45-63.
    • Lévi-Strauss, C. (1962). Le totémisme aujourd’hui. Paris : Presses Universitaires de France.
    • Lévy-Bruhl, L. (1926). How Natives Think (L. A. Care, Trans.). London: Allen & Unwin.

    Marro, C. & Bakhshaliyev, V. (2009). The Archaeology of Nakhichevan: Ten Years of Discoveries. Istanbul: Ege Yayinlari.

    • Mauss, M. (2001). A General Theory of Magic (R. Brain, Trans.). London & New York: Routledge.
    • McGranaghan, M. & Challis, S. (2016). Reconfiguring hunting magic: Southern Bushman (San) perspectives on taming and their implications for understanding of rock art. Cambridge Archaeological Journal, 26(4), 579-599.
    • Mellaart, J. (1975). The Neolithic of Near East. London: Thames & Hudson.
    • Özdoğan, M. (2007). Bazi genellemeler, öngörüler. In M. Özdoğan & N. Başgelen (Eds.). Türkiyede Neolitik Dönem Yeni Kazilar Yeni Bulgular. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayinlari. pp. 441-458.
    • Raymond, A. (1982). Two historic Aboriginal game drive enclosure in the eastern Great Basin. Journal of California & Great Basin Anthropology, 4(2), 23-32.
    • Renfrew, C. & Bahn, P. (2016). Archaeology: Theories, Method and Practice. (17th Ed.). London: Thames and Hudson.
    • Rosenberg, M. (2012). Hallan Çemi. In M. Özdoğan, N. Başgelen & P. Kuniholm (Eds.). The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. V. 1. Istanbul: Archaeology and Art Publications, pp. 61-78.
    • Spencer, B. & Gillen, F. J. (2003). Native Tribes of Central Australia. Sydney: Sydney University Press.
    • Thalmann, O. et al. (2018). Paleogenomic inferences of dog domestication. In C. Lindqvist & O. Rajora (Eds.), Paleogenomics Population Genomics. New York: Springer & Cham, pp. 273-306.
    • Zeder, M. A. (2012). The domestication of animals. Journal of Anthropological Research, 68 (2), 161-190.
    • Джафарзадa, И. M. (1999). Гобусtан: Наскальные изображения. Баку: YNE XXI.
هنر و تمدن شرق
دوره 11، شماره 42
دی 1402
صفحه 30-41

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار